ابومسمار شریف حمود حسنیاَبوُمِسْمار، حُمود بن محمد بن احمد حسنی، معروف به شریف حمود (۱۱۷۰-۱۲۳۳ق/۱۷۵۷-۱۸۱۸م)، امیر ابوعریش و تهامه یمن می باشد. فهرست مندرجات۲ - حکومت بر ابوعریش ۳ - شکست ابومسمار ۴ - درخواست حمایت، از امام صنعا ۵ - توسعه حکومت مستقل ۶ - پیروزی ابومسمار ۷ - درگیری ابومسمار از سه جانب ۸ - اختلافات بین ابومسمار و ابونقطه ۹ - شکست ابومسمار از ابونقطه ۱۰ - صلح ناپایدار ۱۱ - رابطه خوب ابومسمار و پاشا ۱۲ - وفات ابومسمار ۱۳ - ابومسمار وآبادانی تحت حکومتش ۱۴ - ارتباط نیکوی وی با اهل علم ۱۵ - کتابی درباره زندگانی ابومسمار ۱۶ - جانشین ابومسمار ۱۷ - پایان حکومت خاندان ابومسمار ۱۸ - فهرست منابع ۱۹ - پانویس ۲۰ - منبع ۱ - معروف ترین امیر ابوعریشدر اواخر سده ۱۲ق امرایی از خاندان شریف احمد بن محمد بن خیرات از نسل حسن بن علی (علیه‌السلام) به حکومت مخلاف سلیمانی واقع در منطقه ابوعریش رسیدند که معروف ترین آنان ابومسمار بود. [۱]
جرافی یمنی عبدالله بن عبدالکریم، المقتطف من تاریخ الیمن، ج۱، ص۶۴، به کوشش زید بن علی وزیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۲]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۲۸، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۳]
حمزه فؤاد، قلب جزیرة العرب، ج۱، ص۳۵۷-۳۵۸، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۲ - حکومت بر ابوعریشوی نخست در ۱۲۱۵ق از جانب امام زیدی صنعا ، علی بن عباس معروف به المنصور، به حکومت مخلاف سلیمانی و ابو عریش منصوب شد، سپس بر اثر کاردانی، هوشمندی ، دلیری و نیز ضعف روز افزون امامان صنعا، توانست تا حوزه حکومت خود را به مناطق دیگری مانند صبیا، ضمد و توابع آنها گسترش داده، حکومتی مستقل تشکیل دهد. [۴]
شوکانی محمد بن علی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۴۰، بیروت، دارالمعرفة.
[۵]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۰۸-۴۰۹، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۳ - شکست ابومسماردر همان سال بر احمد بن حسین فلقی تهامی، مبلغ وهابیت و اتباعش تاخت و احمد بن حسین ناچار به ابن سعود پناه برد. [۶]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۰۸-۴۰۹، قاهره، ۱۳۴۸ق.
آنگاه عبدالوهاب ابن عامر رفیدی وهابی، معروف به ابونقطه از سوی ابن سعود به حکومت عسیر فرستاده شد که کشمکش های این دو [۷]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۰۸-۴۰۹، قاهره، ۱۳۴۸ق.
[۸]
بطریق عبدالحمید، من تاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۴۷-۴۸، قاهره، ۱۹۶۹م.
به شکست ابومسمار (۱۲۱۷ق) و انعقاد معاهده ای بین طرفین منجر شد که از جمله شرایط آن اطاعت از ابن سعود و اتحاد نظامی با او بر ضد ائمه زیدی صنعا بود. [۹]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۰۸-۴۰۹ قاهره، ۱۳۴۸ق.
[۱۰]
بطریق عبدالحمید، من تاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۴۷-۴۸، قاهره، ۱۹۶۹م.
[۱۱]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۲۸، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
در مقابل، امارت ابو عریش به ابومسمار واگذار شد [۱۲]
شوکانی محمد بن علی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۴۰، بیروت، دارالمعرفة.
[۱۳]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۷۸، ریاض، ۱۴۸۵ق.
[۱۴]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۳، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۴ - درخواست حمایت، از امام صنعاپس از ۷ ماه ابومسمار درصدد برآمد که با نزدیکی به امام صنعا، سیاست موازنه پیش گیرد. از این رو در ربیع الاخر ۱۲۱۸ق نامه ای توسط حسن بن خالد حازمی، از اشراف ابوعریش، به صنعا فرستاد. در این نامه و نامه های دیگر اشراف ابوعریش، از امام صنعا برای ممانعت از انتشار وهابیت در تهامه و دفع حملات قوای ابن سعود، استمداد شده بود. امام صنعا با استقبال از این اقدام و تشویق آنان به پایداری، اطاعت ابومسمار و دیگران را شرط مساعدت خود با آنان قرار داد. در واقع امام صنعا در کمک به ابومسمار و اشراف ابوعریش تردید داشت، زیرا اولاً آنان پیش از این به قراردارهای خویش پای بندی نداشتند و استمداد کنونی آنان نیز نتیجه ناتوانی در برابر ابن سعود بود و ثانیاً مشکلات داخلی حکومت امام صنعا اجازه جنگی تمام عیار با ابن سعود را در تهامه به وی نمی‌داد. [۱۵]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۲، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵ - توسعه حکومت مستقلابومسمار با استفاده از فرصتی که نتیجه سیاست موازنه بود، با سرعت مناطق اطراف ابوعریش مانند بنادر لحیه، حدیده و شهرهای زبید، حیس، بیت الفقیه و توابع آنها را که زیر نفوذ حکومت امام صنعا بود، تصرف کرد و حکومت خود را توسعه داد و در همین زمان شهری به نام الزهرا بنیاد نهاد و در شهرهای قلمرو خود استحکامات نظامی استوار بر پا کرد و نخستین بار حکومتی مستقل و بزرگ در مخلاف سلیمانی و ابوعریش به وجود آوردکه تا آن روز سابقه نداشت و در ردیف بزرگ ترین اشراف منطقه قرار گرفت. [۱۶]
شوکانی محمد بن علی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱، بیروت، دارالمعرفة.
[۱۷]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۱۲، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۶ - پیروزی ابومسمارابومسمار در ۱۲۱۹ و ۱۲۲۰ق تاخت و تازی را را در مناطق دور دست ساحلی یمن یعنی ارتفاعات حجه در شمال غربی صنعا آغاز کرد و آن مناطق را تصرف نمود و سپاهی که امام صنعا برای مقابله با او به تهامه اعزام کرده بود، در اثر دسیسه های وزیر امام، حسن بن حسن علفی با شکست مواجه شد و فرمانده سپاه با فرزندش کشته شدند. [۱۸]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۸، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۷ - درگیری ابومسمار از سه جانبپیروزی های ابومسمار دیری نپایید و به زودی از جانب ۳ نیرو مورد تهاجم قرار گرفت: از یک سو امام صنعا المتوکل علی الله، که در ۱۲۲۴ق به جای پدرش امام منصور، حکومت را به دست گرفته بود، او را تحت فشار قرار دارد و درگیر جنگ های پراکنده ساخت. و از سوی دیگر وهابی‌ها بر وی تاختند و مهم‌تر از این ها، نیروهای محمدعلی پاشا حاکم عثمانی مصر ، هجومی گسترده آغاز کرده بود که دامنه آن، حکومت ابومسمار را نیز در برمی گرفت. [۱۹]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۱۲، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۸ - اختلافات بین ابومسمار و ابونقطهاختلافاتی که بین ابومسمار و ابونقطه عامل و فرمانده سپاه ابن سعود در منطقه بروز کرده بود، به شدت بالا گرفت و ابونقطه به مناطق تحت حکومت وی حمله کرد. ابومسمار در نامه ای به ابن سعود نسبت به اعمال و تجاوزات ابونقطه شدیداً اعتراض کرد و در جلسه حکمیتی که با نمایندگان ابومسمار، از جمله پسرش ، در حضور ابن سعود برپاشد، توافقی حاصل نگشت. ۹ - شکست ابومسمار از ابونقطهابن سعود که نسبت به نیات ابومسلم دچار تردید شده بود، او را نزد خود فراخواند، ولی ابومسمار اجابت نکرد و همین امر موجب شد که ابن سعود سپاهی عظیم به فرماندهی ابونقطه که شمار آنان را بین ۵۰تا ۱۰۰هزارنفر نوشته اند، به جنگ او گسیل دارد (۱۲۲۴ق). ابومسمار که نیروهایش از ۱۷۰۰۰تن تجاوز نمی‌کرد، به رغم کشته شدن ابونقطه، در نهایت با تحمل شکستی سخت به ابوعریش عقب نشینی کرد [۲۰]
شوکانی محمد بن علی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱، بیروت، دارالمعرفة.
[۲۱]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹، ریاض، ۱۴۸۵ق.
[۲۲]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و در نبردهای سال بعد نیز در برابر قوای ابن سعود کاری از پیش نبرد و طامی بن شعیب عامل ابن سعود در عسیر، بنادر لحیه و حدیده را از تصرف وی خارج ساخت و غارت کرد. [۲۳]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵، ریاض، ۱۴۸۵ق.
۱۰ - صلح ناپایدارابومسمار پس از این شکست به سبب ضعف قوا، با دشمن دیگر خود المتوکل علی الله، امام صنعا پیمان صلحی برقرار کرد که چندان نپایید، زیرا به تشویق ابن سعود، المتوکل سپاهی به فرماندهی وزیر خود علی بن اسماعیل به سوی تهامه فرستاد و نامه ای به والی حجه نوشت که او نیز به ابومسمار حمله کند، کشمکش ابومسمار با المتوکل تا پایان عمر المتوکل (۱۲۳۱ق) ادامه یافت. [۲۴]
شوکانی محمد بن علی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۴۱، بیروت، دارالمعرفة.
[۲۵]
عرشی حسیبن احمد، بلوغ المرام، ج۱، ص۷۰-۷۱، به کوشش ماری کرملی، بیروت، دارالحیاءالتراث، العربی.
[۲۶]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۶۶، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲۷]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۷، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۱ - رابطه خوب ابومسمار و پاشابه دنبال پیروزی محمد علی پاشا سردار عثمانی در عسیر، ابومسمار برای نزدیکی به او و تسویه حساب گذشته، طامی بن شعیب را که به او پناهنده شده بود، دستگیر کرد و همراه با نامه و هدایایی نزد محمدعلی پاشا فرستاد. متقابلاً محمدعلی نه تنها موافقت باب عالی را با ابقای حکومت ابومسمار در ابوعریش به دست آورد، بلکه آن بخش از قلمرو او را که به تصرف ابن سعود درآمده بود، نیز به ابومسمار مسترد داشت. [۲۸]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵، ریاض، ۱۴۸۵ق.
[۲۹]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۲۲۱، ریاض، ۱۴۸۵ق.
[۳۰]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۲۲۲، ریاض، ۱۴۸۵ق.
[۳۱]
اباظه فاروق عثمان، الحکم العثمانی فی الیمن، ج۱، ص۳۲-۳۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
[۳۲]
حمزه فؤاد، قلب جزیرة العرب، ج۱، ص۳۵۹، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۲ - وفات ابومسمارروابط این دو نیز دیری نپایید و ابومسمار در پاسخ اشراف عسیر، بر ضد محمدعلی قیام کرد و در ۱۲۳۰ق در منطقه حجیلان از نواحی عسیر با سپاه محمد علی پاشا به جنگ پرداخت و در این جنگ ابومسمار، موفق شد سپاه عثمانی‌ها را شکست دهد، ولی پس از این واقعه بیمار شد و درگذشت. او را در مکانی به نام ملاحه از سرزمین بنی مالک در منطقه سراه به خاک سپردند. [۳۳]
ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۲۵۷، ریاض، ۱۴۸۵ق.
[۳۴]
اباظه فاروق عثمان، الحکم العثمانی فی الیمن، ج۱، ص۳۳، بیروت، ۱۹۷۹م.
[۳۵]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۱۳، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۱۳ - ابومسمار وآبادانی تحت حکومتشابومسمار با این‌که در دوران حکومت خود بیش‌تر درگیر جنگ های مختلف با همسایگانش بود، از عمران و آبادی مناطق زیر نفوذ خود بازنایستاد. بناهای بزرگ و قلعه های رفیع در ابوعریش ساخت، حصارهای محکم و استواری به گرد شهرها کشید، مساجدی در برخی از شهرها بنا کرد و جهت آن مساجد اوقافی تعیین نمود. ۱۴ - ارتباط نیکوی وی با اهل علموی به گسترش علم و ادب نیز عنایت داشت و دانش طلبان و عالمانی را که به حوزه حکومت وی روی می‌آوردند، می نواخت و حتی با برخی از آنان از جمله شوکانی مکاتبه داشت. هنگامی که درگذشت، بسیاری از دانشمندان و ادیبان و مردم ابوعریش در سوگ او گریستند. [۳۶]
شوکانی محمد بن علی، دیوان، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش حسین بن عبدالله عمری، دمشق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۳۷]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۱۰-۴۱۲، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۱۵ - کتابی درباره زندگانی ابومسمارقاضی عبدالرحمان بن احمد بن حسن بهکلی درباره زندگانی وی کتابی با عنوان نفح العود بسیرة الشریف حمود نوشت که تا حوادث سال ۱۲۲۵ق را خود او آورده و پس از آن را، حسن بن احمد بن عبدالله تکمیل کرده است. [۳۸]
ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، ج۱، ص۴۱۳، قاهره، ۱۳۴۸ق.
[۳۹]
زرکلی، اعلام، ج۲، ص۲۸۲.
این کتاب در ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م در ریاض چاپ شده است.۱۶ - جانشین ابومسمارپس از ابومسمار فرزندش احمد بن حمود به جای او نشست، اما دیری نپایید که وی در ۱۲۳۴ق به دست نیروهای عثمانی اسیر گردید و به مصر فرستاده شد و پس از مدتی در همانجا درگذشت و طومار حکومت خاندان ابومسمار در منطقه عسیر و مخلاف سلیمانی و تهامه در هم پیچیده شد. [۴۰]
عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، ج۱، ص۲۲۱، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۱۷ - پایان حکومت خاندان ابومسمارپس از این، از خاندان ابومسمار نامی در میان نبود تا این‌که در ۱۲۵۱ق فردی به نام حسین بن علی بن حیدر بن محمد حسنی، معروف به شریف حسین و ملقب به ابن ابی مسمار به حکومت صبیا رسید و در ۱۲۵۶ق ابوعریش نیز به حکومت وی ضمیمه گردید و از جانب سلطان عبدالمجید عثمانی ملقب به پاشا شد. با درگذشت وی در مکه (۱۲۷۳ق/۱۸۵۶م) خاندان اشراف ابومسمار برافتادند. ۱۸ - فهرست منابع(۱) اباظه فاروق عثمان، الحکم العثمانی فی الیمن، بیروت، ۱۹۷۹م. (۲) ابن بشر عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، ۱۴۸۵ق. (۳) ابن زباره محمد بن محمد، نیل الوطر، قاهره، ۱۳۴۸ق. (۴) بطریق عبدالحمید، من تاریخ الیمن الحدیث، قاهره، ۱۹۶۹م. (۵) جرافی یمنی عبدالله بن عبدالکریم، المقتطف من تاریخ الیمن، به کوشش زید بن علی وزیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۶) حمزه فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) شوکانی محمد بن علی، البدر الطالع، بیروت، دارالمعرفة. (۹) شوکانی محمد بن علی، دیوان، به کوشش حسین بن عبدالله عمری، دمشق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۰) عرشی حسیبن احمد، بلوغ المرام، به کوشش ماری کرملی، بیروت، دارالحیاءالتراث، العربی. (۱۱) عمری حسین عبدالله، مئة عام من التاریخ الیمن الحدیث، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ ۱۹ - پانویس
۲۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «ابومسمار»ج۶، ص۲۵۴۹. |